Bijsluiter: EMTHEXATE

EMTHEXATE

De werkzame stof in Emthexate is methotrexaat.

Methotrexaat is sinds 1954 internationaal op de markt. Een veel gebruikte benaming voor methotrexaat is MTX.

Het is op recept verkrijgbaar onder de merknamen Emthexate, Ledertrexate en Metoject en als het merkloze Methotrexaat en Methotrexate. Het is te verkrijgen in tabletten en injecties.

1. Wat doet dit middel en waarbij wordt het gebruikt?

Methotrexaat heeft een meervoudige werking, afhankelijk van de hoogte van de dosering. Het onderdrukt in lage doseringen het afweersysteem en remt ontstekingen. In hogere doseringen remt het de groei van sommige tumoren.

Methotrexaat wordt bij verschillende aandoeningen gebruikt, zoals psoriasis, reumatoïde artritis, verschillende vormen van kanker, multiple sclerose, de ziekte van Crohn, colitis ulcerosa en astma. Artsen schrijven het echter vooral voor bij:

Psoriasis

Bij de chronische ziekte psoriasis groeit de bovenste laag van de huid te snel. Hierdoor ontstaan verdikkingen en schilfers. Bovendien is de huid ontstoken en jeukt hij vaak sterk. De ernst van de aandoening varieert van één tot twee kleine plekjes tot een uitgebreide schilfering van de huid. Bij ernstige vormen van psoriasis waarbij andere medicijnen niet voldoende helpen kan de arts methotrexaat voorschrijven.

In de lage dosering, van 7,5 tot 30 mg per week, remt methotrexaat ontstekingsreacties. Hoe deze werking precies tot stand komt, is nog niet bekend. Maar methotrexaat werkt in veel gevallen goed tegen de verschijnselen van psoriasis.

Het effect van methotrexaat treedt niet meteen in, maar pas na enkele weken. Na twee tot drie maanden is het effect optimaal.

Methotrexaat bestaat als tabletten en als injecties. Het voordeel van de tabletten is dat u ze zelf makkelijk kunt innemen. Een nadeel is dat de werking vermindert als u gelijktijdig of korte tijd erna melk of melkproducten gebruikt, zoals kaas. Injecties hebben dit nadeel niet, bovendien veroorzaken deze iets minder vaak maagdarmklachten.

Verschijnselen

Reumatoïde artritis (RA) is een ontsteking van de gewrichten. Het geeft pijn, stijfheid en zwelling in de gewrichten van bijvoorbeeld de handen, polsen, enkels of voeten. Meestal zijn de verschijnselen zowel links als rechts in dezelfde gewrichten aanwezig. Door de ontsteking wordt het gewricht dik en gevoelig, soms ook warm. Op den duur raken de gewrichten beschadigd.

Werking

Methotrexaat hoort tot de zogenaamde DMARD's: Disease Modifying Antirheumatic Drugs. DMARD's zijn reumabestrijdende middelen, die ontstekingen afremmen. DMARD's hebben geen direct effect op de pijn en kunnen de ziekte ook niet genezen, maar ze kunnen de ziekte wel rustiger maken, waardoor klachten als pijn, stijfheid en zwelling na enige tijd kunnen afnemen. DMARD's worden gebruikt om bij reuma de gewrichtsontsteking op de lange termijn te verminderen.
Bij reuma wordt methotrexaat in de lage dosering, van 7,5 tot 30 mg per week gebruikt. Hoe de werking precies tot stand komt is nog niet bekend. Maar veel reumapatiënten hebben minder last van pijn, kunnen zich beter bewegen en voelen zich beter. Als methotrexaat bij beginnende reumatoïde artritis wordt gebruikt, blijkt men het ziekteproces eerder tot staan te kunnen brengen.

Het effect van methotrexaat treedt nooit meteen op, maar meestal na twee tot drie maanden.

Methotrexaat bestaat als tabletten en als injecties. Het voordeel van de tabletten is dat u ze zelf makkelijk kunt innemen. Een nadeel is dat de werking vermindert als u gelijktijdig of korte tijd erna melk of melkproducten gebruikt, zoals kaas. Injecties hebben dit nadeel niet, bovendien veroorzaken deze iets minder vaak maagdarmklachten.

Kanker

Bij verschillende soorten kanker worden hoge doseringen methotrexaat gebruikt. U moet het middel dan soms dagelijks slikken of u krijgt injecties toegediend. Methotrexaat remt de groei van de kankercellen. Lichaamscellen en ook kankercellen hebben foliumzuur nodig om zich te kunnen vermenigvuldigen en zo te groeien. Methotrexaat verhindert de aanmaak van foliumzuur in cellen en gaat zo de groei van kankercellen tegen. Soms wordt methotrexaat ook gebruikt om het terugkeren van kanker, zoals leukemie, te voorkomen.

2. Op welke bijwerkingen moet ik letten?

Methotrexaat werkt bij veel aandoeningen erg goed. Een nadeel van het sterke effect is dat het ook vaak bijwerkingen geeft. De kans op deze bijwerkingen hangt af van uw eigen gevoeligheid voor deze bijwerkingen en de hoeveelheid methotrexaat die u gebruikt.

De dosering methotrexaat is afhankelijk van de toepassing. Bij kanker is de dosering veel hoger dan bij reuma of psoriasis. Hieronder vindt u welke bijwerkingen kunnen optreden bij een lage dosering methotrexaat. Bij een hoge dosering treden deze bijwerkingen heviger en vaker op.

Methotrexaat werkt in op de aanmaak van foliumzuur in zowel kankercellen als gezonde lichaamscellen. Foliumzuur is nodig om cellen te laten delen. Bijwerkingen ontstaan dan ook voornamelijk op plaatsen met snel delende cellen, zoals de maag en darmen, de huid, het haar en het bloed. Vaak schrijft de arts naast methotrexaat ook foliumzuur, folinezuur of levofolinezuur voor. Deze stoffen verminderen de kans op bijwerkingen, omdat ze cellen beschermen tegen de inwerking van methotrexaat op de foliumzuurstofwisseling.

De effecten op de foliumzuurstofwisseling zijn aan de volgende verschijnselen te merken:

Regelmatig
* Ontsteking van mondslijmvlies, tandvlees en tong, slecht kunnen eten, misselijkheid, braken en diarree. Mensen met (aanleg voor) een maagzweer of met een darmontsteking moeten vooraf en tijdens het gebruik worden gecontroleerd, zodat de maag- of darmklachten niet te zeer verergeren. Overigens wordt dit middel soms juist gebruikt door mensen met bepaalde darmontstekingen, zoals de ziekte van Crohn en colitis ulcerosa. De effecten op het bloed uiten zich als bloedarmoede en een tekort aan bepaalde bloedcellen. Door dit tekort ontstaan eerder infecties door bacteriën en virussen. Daarom zal uw arts voor u dit middel gaat gebruiken soms een vaccinatie tegen bepaalde ziektes aanraden, zoals tegen griep.

Na langdurig gebruik

Soms

* Schade aan de lever, de nieren of de longen. Uw arts moet uw lever, nieren en longen moeten daarom zeer regelmatig controleren. Bij een ernstige lever- of nieraandoening mag u geen methotrexaat gebruiken. Voordat u dit middel gaat gebruiken, zal uw arts uw bloed op lever- of nieraandoeningen controleren. Wanneer het bloedonderzoek daar aanleiding toe geeft, wordt op geregelde tijden een stukje weefsel van de lever genomen om dat te onderzoeken (leverpunctie). Dit is meestal na een totale hoeveelheid van 1500 mg (dit zijn 600 tabletten van 2,5 mg). Waarschuw uw arts bij ernstige misselijkheid, ernstige diarree met bloed in de ontlasting, kortademigheid en bij gele verkleuring van de huid en het tandvlees (dit laatste wijst op een leverziekte).

Zeer zelden
* Haaruitval, zodat kale plekken ontstaan. Dit herstelt zich meestal als u met de behandeling stopt.

* Oogklachten, meestal ontsteking van het oogslijmvlies. Meld oogklachten, zoals roodheid, pijn en jeuk aan uw arts. Mogelijk kan deze oogdruppels voorschrijven die deze klachten verbeteren. Na stoppen met de behandeling verdwijnen deze oogklachten.

* Zwellingen in de lymfklieren. Mocht u een vergroting van de knobbels bemerken in uw nek, liezen of oksels, meld dit dan aan uw arts. De zwellingen kunnen afnemen als u stopt met de behandeling, soms is een behandeling tegen de zwellingen nodig.

* Als u porfyrie heeft, een stofwisselingsziekte waarbij men aanvallen krijgt van buikpijn, braken, koorts en hartkloppingen: dit middel kan een aanval uitlokken. Geef aan de apotheek door dat u porfyrie heeft. Het apotheekteam kan er dan op letten dat u dit middel of andere uitlokkende middelen niet krijgt.

* Tijdens zwangerschap en borstvoeding mag u dit middel niet gebruiken. Methotrexaat is schadelijk voor de ongeboren vrucht. Ook als u probeert zwanger te worden mag u dit middel niet gebruiken. Dit geldt ook voor mannen wiens partner probeert zwanger te worden. Methotrexaat is namelijk ook schadelijk voor de zaadcellen. Zowel mannen als vrouwen moeten daarom vlak voor en tot drie maanden na stoppen met het gebruik van methotrexaat goede anticonceptie gebruiken. Overleg hierover met uw huisarts. Overigens wordt methotrexaat soms juist gebruikt door vrouwen met een buitenbaarmoederlijke zwangerschap.
Als de bijwerkingen zo hinderlijk voor u zijn, dat u zou willen stoppen met het gebruik, overleg dit dan eerst met uw arts. Misschien is het mogelijk de bijwerkingen binnen redelijke grenzen te houden door de dosis te verlagen, door er foliumzuur of folinezuur bij in te nemen, of door injecties in plaats van tabletten te gebruiken.

Raadpleeg uw arts ook als u te veel last heeft van één van de bovengenoemde bijwerkingen, of als u andere bijwerkingen ervaart waar u zich zorgen over maakt.

3. Heeft dit middel een wisselwerking met andere medicijnen?

De medicijnen waarmee de belangrijkste wisselwerkingen zijn:
* ciclosporine (een ander afweeronderdrukkend middel) versterkt de bijwerkingen van methotrexaat. Deze kunt u niet samen gebruiken, tenzij uw arts dit uitdrukkelijk heeft aangegeven.

* de antibiotica co-trimoxazol en trimethoprim kunnen de bijwerkingen van methotrexaat versterken. Zelfs na stoppen met methotrexaat mag u deze antibiotica gedurende enige tijd niet gebruiken.

* ook probenicide (een middel tegen jicht) versterkt de bijwerkingen van methotrexaat. Gebruik deze combinatie daarom niet.

* pijnstillers van het NSAID-type, zoals ibuprofen, naproxen, diclofenac en indometacine. kunnen de bijwerkingen van methotrexaat versterken, vooral als u meer dan 15 mg methotrexaat per week gebruikt, ofwel zes tabletten van 2,5 mg per week. Tegen reuma wordt methotrexaat vaak gecombineerd met pijnstillers van het NSAID-type. Dit is meestal geen probleem, omdat uw reumatoloog uw bloed regelmatig zal laten controleren. Als u dit middel één keer per week gebruikt, kan de arts soms adviseren om dergelijke pijnstillers niet te gebruiken op de dag van inname en de dag daarna. U kunt dan wel paracetamol gebruiken. De rest van de week kunt u de ontstekingsremmende pijnstillers wel weer veilig gebruiken. Overleg hierover met uw arts.

* vaccins. Meld altijd aan de arts dat u methotrexaat gebruikt. Veel soorten vaccins werken niet voldoende bij mensen die dit middel gebruiken, omdat de immuniteit niet zal ontstaan, doordat de afweer is geremd.
* Acitretine, een middel gebruikt bij huidaandoeningen, zoals ernstige psoriasis. Dit middel kan, zeker in combinatie met alcohol, de spiegels van methotrexaat verhogen. Hierdoor neemt de kans op bijwerkingen van methotrexaat op de lever toe. Neem contact op met uw arts als u deze combinatie voorgeschreven heeft gekregen. Drink zeker geen alcohol als u deze beide middelen gebruikt.

4. Als ik dit middel gebruik, mag ik dan...

autorijden?

Bij dit middel zijn hiervoor geen beperkingen.

alcohol drinken?

Gebruik geen alcohol. Zowel alcohol als methotrexaat hebben een negatieve invloed op de lever. Door de combinatie is de kans op een leveraandoening veel groter.

alles eten?

Melk en voedsel met melkproducten verminderen de opname van methotrexaat. Gebruik daarom vanaf twee uur vóór tot één uur ná inname van de tabletten geen melk of melkproducten, zoals kaas en yoghurt. Deze waarschuwing geldt niet als u methotrexaat per injectie krijgt toegediend.

5. Kan ik dit middel gebruiken als ik zwanger ben, wil worden of borstvoeding geef?

* Zwangerschap.

U mag dit middel NIET gebruiken als u zwanger bent of binnenkort zwanger wilt worden. Er is een kans dat het een aangeboren afwijkingen bij het kind veroorzaakt. Als u dit middel gebruikt en u denkt erover om zwanger te worden, overleg dan met uw arts of u een ander middel kunt gebruiken.

* Borstvoeding. Gebruik dit middel NIET als u borstvoeding geeft, of stop de borstvoeding. Dit middel komt in de moedermelk. Het kan dan bijwerkingen bij het kind geven. Wilt u borstvoeding geven, overleg dan met uw arts of apotheker. Mogelijk kan de arts u tijdelijk een ander middel voorschrijven, dat u wel veilig kunt gebruiken.

6. Hoe moet ik dit middel gebruiken?

Kijk voor de juiste dosering altijd op het etiket van de apotheek of in de bijsluiter.

Hoe?

Injecties: in het algemeen worden de injecties in het ziekenhuis, de polikliniek of door de wijkverpleegkundige toegediend. Mogelijk heeft u geleerd om uzelf te injecteren.

Wanneer?

* Psoriasis en reumatoïde artritis: dit middel moet u één keer per week gebruiken. Soms krijgt u dan een injectie of kunt u die zelf toedienen. Soms slikt u tabletten. Als u tabletten slikt is dit meestal in drie porties met een tussenpoos van twaalf uur. Hierdoor heeft u minder last van de bijwerkingen. Methotrexaat kan misselijkheid geven. Het is daarom aan te raden voor de inname een dag uit te kiezen, dat het u wat beter uitkomt.

* Kanker: per soort kanker is er een ander type behandeling met een ander toedieningsschema. Uw arts bepaalt dit individueel.

Hoe lang?

* Psoriasis en reuma: het kan enkele weken tot maanden duren voor u iets merkt van het gunstige effect van dit middel. Voor die tijd kunt u misschien al wel last krijgen van sommige bijwerkingen. Het is de moeite waard om het gebruik toch door te zetten. Voor veel mensen weegt het voordeel van het gebruik uiteindelijk duidelijk op tegen het nadeel. Als het middel is aangeslagen zal de arts meestal langzaam proberen de dosering weer wat te verlagen. Dan zullen de bijwerkingen ook minder worden.

* Kanker: het is afhankelijk van het type kanker hoe lang u dit middel moet gebruiken. Soms wordt methotrexaat gebruikt om het terugkomen van de ziekte te voorkomen.

7. Wat moet ik doen als ik een dosis ben vergeten?

Als u dit middel één keer per week gebruikt (soms in drie porties):

* als u vergeet te starten met de tabletten of de injectie en u komt hier binnen een dag achter, dan kunt u de tabletten alsnog innemen of de injectie alsnog toedienen. De week er op neem u de methotrexaat weer op de gebruikelijke dag.

* is er echter meer dan een dag verstreken, dan kunt u de dag het beste in het vervolg aanpassen: als u bijvoorbeeld gewend was op donderdag de methotrexaat te nemen, en u komt er pas zaterdag achter dat u dat vergeten hebt, neem dan de tabletten of injectie op zaterdag en noteer de zaterdag als vaste dag in het vervolg. Licht uw reumatoloog bij de volgende controle wel in over deze wijziging.

* als u dit middel in drie porties inneemt en u vergeet één van de porties, neem het middel dan alsnog en neem een eventuele volgende portie twaalf uur later.
Dit middel kan misselijkheid en braken veroorzaken. Heeft u binnen twee uur na inname gebraakt, raadpleeg dan uw arts. Deze kan u vertellen of u alsnog nieuwe tabletten moet nemen of dat dat niet nodig is.

8. Kan ik zomaar met dit middel stoppen?

Bij psoriasis en reumatoïde artritis: stop niet zomaar met het gebruik. De klachten kunnen dan heviger terugkomen. Raadpleeg uw arts als u stoppen wilt.

Laatste herziening: 4-5-2004

Deze tekst is opgesteld door het Wetenschappelijk Instituut Nederlandse Apothekers (WINAp). Deze tekst is gebaseerd op de bijsluiter van het beschreven geneesmiddel en op andere, wetenschappelijke bronnen. De officieel geregistreerde gegevens van dit middel bij het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen vindt u op: www.cbg-meb.nl.